Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Çocukken kaç kişi güneş ışınlarını bir büyüteç yardımıyla kâğıda yansıtıp ateş yakmıştır? Neredeyse tüm çocukların okulda öğrendiği deneylerden biri olan ‘güneşle bir şeyler yakma’ işi, yanlış hesaplanmış ya da hiç hesaplanmamış boyutlarda olduğunda sonuçları da o derece büyüyor. Üstelik dünyanın en gelişmiş ülkelerinde, devasa gökdelenlerin ‘gölgesindeyken’ bile bir şeyler güneş ışınlarıyla yanabiliyor. Konkav, yani içbükey formlu aynaların ışığı aşikâr bir noktaya toplama özelliğini keşfeden Arşimet’ten 2000 yıldan fazla mühlet sonra Londra’da inşa edilen gökdelen büyük bir kusurla inşa edildi. Yapının dışı tıpkı Arşimet’in Dünyanın Eski Yedi Harikası’ndan biri olan İskenderiye Feneri’nde olduğu üzere içbükey tasarlanmıştı. Arşimet’in gemi yakmak için aynayla kurduğu sistem, tıpkı halde yakma yeteneğine sahip camlarla gökdelene uygulanmıştı. Aslında güneş santrallerinde kullanılan sistem kentte uygulandığında can ‘yakan’ sonuçlar alınması kaçınılmazdı, o denli de oldu. Londra’da lüks araçları yakan ve yumurta pişiren ‘gökdelen ateşi’, Las Vegas’ta havuz ısıtmak için kullanılırken, insanların saçını yakmıştı. Peki bu asırlık kusurun bir tahlili var mı yoksa bir şeyler yanmaya devam mı edecek? Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) İnşaat Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet Türer yakan gökdelenleri Milliyet.com.tr’ye anlattı.
ERİTEN GÖKDELENİN BAŞKALARINDAN TEK BİR FARKI VARDI
20 Fenchurch Street, Londra’da bulunan ve ismini tarihi Londra finans bölgesindeki Fenchurch Street’teki (Fenchurch Caddesi) adresinden alan ticari gökdelen, gölgesine park edilen otomobilleri eritmesiyle ismini dünyaya duyurdu. İnşası ve tasarımı sırasında muhtemelen sıra dışı görünümüyle tanıtılması planlanan yapı, gücünü güneşle birleştirdiğinde pek de beğenilen olmayan görünümler ortaya çıktı. Aslında tasarımı, telsiz ahizesine benzediği için gökdelen ‘The Walkie-Talkie’ ismini almıştı. 2012’nin ilkbaharında tamamlanan yapı, 38 katlı ve 160 metre yüksekliğinde. Fenchurch, Uruguaylı mimar Rafael Viñoly tarafından tasarlanmış ve inşasından kısa bir müddet sonra tüm dikkati üzerine çekmeyi başarmıştı. Ancak bu, pek de beklendiği üzere olmadı. Reklamın uygunu berbatı olmazdı tahminen lakin bina, ‘Building Design’ dergisi tarafından Birleşik Krallık’taki en makûs binaya verilen Carbuncle Kupası’nı 2015’te, bütünüyle açıldığı yıl kazandı. Fenchurch, pek çok manada makus bir binaydı, zira otomobilleri dahi eritebilen berbat şöhretli bir gücü vardı. Prof. Dr. Ahmet Türer, yapının bu gücünün kaynağını şöyle açıklıyor:
“Bu cins binaların konkav ve cam kaplı yüzeye sahip olması durumunda güneş ışınlarını günün makul saatlerinde değişen noktalara gerçek odaklaması sorunu oluştuğu biliniyor. Yaşanan mercekle güneş ışığını ağırlaştırmaya misal fakat ayna ya da cam ile yapılması üzere. Bu cins teknolojiler güneş gücünü kullanan elektrik santrallerinde de kullanılır. Güneş panellerinin ortasında yükselen kulenin üzerine yansıtılan ve konsantre olan güneş ışınları suyun kaynaması ve buhar gücüyle elektrik elde edilmesinde kullanılır. Bu prensibi kullanan birçok uygulama vardır. Çoklukla iç tarafa eğimli yüzeyi bulunan binaların doğu, güney ya da batı cephelerinde görülür. Kuzey yarım kürede kuzey cephesi eğimli yapılarda bu cins sıkıntıların oluşması beklenmez. Güney yarım kürede de yapıların güney cephesinde bu çeşit problemlerin oluşması beklenmez.”
YUMURTA PİŞTİ, JAGUAR XJ’NİN ERİMESİ SON NOKTA
Martin Lindsay Fenchurch Caddesi’ndeki birkaç kolay işini halletmek için otomobilini bırakacak bir yer arıyordu. Fenchurch’un önünde hiçbir yerde olmadığı kadar boşluk olduğundan Jagurar XJ’sini oraya park ettiğine de şad olmuştu. Lindsay 2 saat sonra otomobilinde göreceklerinden habersizdi. Ne yazık ki İngiliz Kraliyeti ve başbakanlığın kullandığı model olan Jaguar XJ, memleketler arası üne sahip mimar Rafael Viñoly’ün gökdeleni karşısında fazla dayanamadı. Tıpkı yapının içbükey cephesinin karşısında bulunan AVM ve öteki dükkânlarda olduğu üzere otomobilde da geri dönülmesi güç hasarlar oluşmuştu. Oradaki dükkân sahipleri halıların tutuşmasından ve yanan giriş kapılarından uzun müddettir şikâyetçiydi. Bir restoran sahibi Londra haber sitesi City AM’ye kapısının önündeki karoların sıcaktan parçalandığını söylemişti. Lindsay’in arabasının başına gelenlerse gündeme bomba üzere düşmüştü. Aracının dikiz aynası ve amblemi de dahil olmak üzere kimi kesimleri erimişti.
O günden sonra yolu Fenchurch’a düşenler yanlarında bir tava ve yumurta getiriyor ve binanın yansıttığı güneş ışınlarıyla yumurta pişirmeyi deniyordu. Çelik eriten gökdelense, yumurta pişirmek konusunda hiç de kötü değildi. Lindsay’in arabasının başına gelenlerden sonra, tedbir almak gayeli durum daha ayrıntılı araştırılırken, binanın yansıttığı güneş ışınlarından etkilenebilecek bölgedeki üç park yerinin kullanımı askıya alındı. Lindsay verdiği bir röportajda, geliştiricilerin özür dilediğini ve 946 sterlinlik tamir maliyetini karşılamayı kabul ettiğini söyledi. Jaguar XJ, kısa mühlet sonra eski haline kavuşturuldu.
YIKMADAN DÜZELTMEK MÜMKÜN MÜ? ZELZELEDE EK YÜK
Yapının ilerleyen periyotta diğer şeyleri de yakmaması için büsbütün yıkıp yine yapmadan da kimi tedbirler alınabilirdi. Prof. Dr. Türer, bina yapıldıktan sonra bu sorunun önüne geçilmesi için binanın güneş ışınlarını yansıtan yüzeyinde güneş ışınlarını yansıtmasını engellemek gerektiğinden bahsetti. “Cam yüzeyler ışığı yansıtmayan bir materyalle kaplanabilir ama o vakit da camların şeffaflığı kaybedilebilir. Binanın cam yüzeyinin dışına gölgelik gibisi yapılar kaplanabilir, mevcut görünümünü bozacaktır. Güneş ışınlarının yola ve otomobillere yansımasını engellemek için bina ve yol (ve kaldırım) ortasına çatı gibisi bir yapı yerleştirilebilir. Bu çatının üstü güneş panelleriyle kaplanabilir. Çoklukla mimari bir yanılgıyı göstermektedir” diyen Prof. Dr. Türer, bu dizaynın dezavantaj oluşturan istikametlerini de açıklayarak kelamlarını şöyle noktaladı:
“Yapısal açıdan dizaynda binanın yüzeyinin dışarıya gerçek eğri olması ekseriyetle istenmeyen bir durumdur. Zira hem yerçekimi tesiriyle hem de sarsıntı durumunda bu çeşit büyük çıkmalar yapıya ek yükler getirirler ve dizaynda istenmeyen durumlar oluştururlar. Rüzgâr durumunda içbükey yüzeylerin yelken üzere davranarak rüzgâr kuvvetinde artışa da sebep olabileceği biliniyor, hasebiyle sıradışı geometriler aerodinamik açıdan da aksilikler getirebilir. Ama güneş açıları ve karşı binalarda ya da sokakta oluşturacağı olumsuz tesirlere karşı tasarım denetimlerini deneyimli mimarların yapması beklenir.”
LAS VEGAS’TA DA MEVT IŞINI DEVREDE!
Las Vegas’taki Vdara Oteli de Fenchurch üzere can yakan şeyler sebep oluyordu. Plastiği eritecek ve insanların saçlarını yakacak kadar sıcak olan güneş ışınlarını yüzme havuzunu ısıtmak için kullanan otel yetkilileri yaşanan bir kazayla bu durumu değiştirmek zorunda kaldı. Vdara Oteli’nin güneş ışınlarıyla alakasının ismi da konmuştu: “Vdara vefat ışını!” Kısa müddet sonra Vdara, büyük güneş şemsiyeleriyle ‘ölüm ışınını’ hafifletti. Fakat Londra’daki sorunu çözmek çok daha fazla çalışma gerektiriyordu. Nottingham Üniversitesi Mimarlık Kısmı’nda yüksek binalar konusunda uzman olan Philip Oldfield, City AM’ye “Geçmişte bir mimarın cepheyi yine inşa etmek zorunda kaldığı örnekler var” diyordu.
Bu iki binanın yanında Dallas’taki Nasher Heykel Merkezi 2003’te açıldığında müzenin bahçesinde bulunan tarihi eserler güneş ışıklarıyla aydınlanmıştı. Rodin’in ‘Bronz Çağı’ ve Matisse’in ‘Madeleine I’ üzere ünlü yapıtları, cam bir çatıdan yansıyan güçlü güneş ışığıyla parlıyordu. Ancak başlarda beğenilen olan bu görüntü ilerleyen periyotta pek de güzel sonuçlar vermedi. Caddenin karşısındaki Museum Tower isimli 42 katlı gökdelen, galerilerdeki sanat yapıtlarını tehdit ediyordu. Müzenin bahçesindeki bitkiler yanıyor ve gökdelenin yansıttığı güneş ışınlarıyla ziyaretçileri neredeyse kör oluyordu. Birkaç yıl evvel de Los Angeles’ta mimar Frank Gehry, yansıyan güneş ışığının yakında bulunanlar için sorun yaratması nedeniyle paslanmaz çelik kaplı Disney Konser Salonu’nun birtakım kısımlarını kumlamak zorunda kalmıştı. Bu sorun inşaat teknolojisindeki gelişmelerle sayıları artan gökdelenlerin gölgesindeki dev kentlerde görülüyordu. Belki de her ayrıntısı incelikle hazırlanan eski ve antik yapılar, tabiata ve insanlara nitekim de daha âlâ geliyordu.